ORHUN YAZITLARI

Orhun Yazısı

Göktürk İmparatorluğu'nun resmi yazısı
olan Orhun yazısının başlangıcı çok daha eskilere gider. Birçok kişi,
Orhun yazısının Göktürklerle birlikte kullanılmaya başlandığını sanır
ama işin doğrusu bu değildir. Türklerin çok daha eski dönemlerde de
kendilerine özgü yazıları vardı ve bu yazı Orhun yazısının atası idi.
Yazının icat nedenlerinden biri devlet yönetimi olduğuna göre, Göktürk
İmparatorluğu'ndan önce kurulmuş ve çok geniş alanlara yayılmış bulunan
Türk devletlerinin (Büyük Hun, Batı Hun, Ak Hun gibi) yazılarının
olmadığını ileri sürmek biraz safdillik olur. Ancak, bu eski Türk
kültür andaçları, bozkırın sert iklim koşullarında yok olup gitmiştir.
Zaten, Göktürk anıtlarında kullanılan Orhun yazısı nın mükemmel bir
yapıya sahip olması, bu yazının çok daha eskilerden kaldığının bir
kanıtıdır.

Kaynaklar ve araştırmalar, Orhun yazısının
Göktürklerden önce de kullanıldığını ortaya koymaktadır. Çinli gezgin
Hiuen-Tsang (7. yüzyılın ikinci yarısı), Göktürklerden önce Ak Hunların
da yazılarının olduğunu ve bu yazının Göktürklerin kullanmış olduğu
Orhun yazısı ile aynı olduğunu bildirir. Bizanslı tarihçi Prokopios da
(6.yy.), Ogur Türklerinin kendi yazılarını kullandıklarını kaydeder.
Bizanslı Menandros'a göre, İstemi Yabgu'nun 568 yılında Bizans
İmparatoru'na yolladığı mektup da "İskit (Türk) yazısı" ile yazılmıştı.
Menandros'un İskit kelimesi ile anlatmak istediği, Göktürkler'dir.


Taspar (Tapo) Kağan (572-581) için, bir budizm kitabı olan
Nirvana Sutra'nın Türkçe çevirisi yapılmıştı. Hazar Kağanlığı ile Batı
(Avrupa) Avar Kağanlığı'nda da Orhun yazısı kullanılmıştır. Mayatskiy
kazılarında ele geçen seramik parçaları ve tuğlalar üzerinde bulunan
yazılar bunun kanıtlarıdır. Ayrıca Macaristan'da bulunan ve Orhun
harfleriyle yazılmış olan dört satırlık yazıt, Batı Apar dönemine
aittir.

Bizanslı Priskos (5.yy.ortası) anılarında, Hun
yazmanlarının ayrı bir yazı ile hazırladıkları metinleri Attila'ya
okuduklarını söyler ki bu da Avrupa Hunlarının kendi öz yazılarının
bulunduğunu kanıtlar. Orhun alfabesinin harflerinden oluşan Tuna
Bulgarlarının yazısı, bu Hun yazısının devamıdır. Demek ki, 4.yy.da
Avrupa'ya gelen Hunlar, Orhun yazısını da birlikte getirmişlerdi.



Asya Hunlarının milli yazıları da oldukça yaygındı. Çin
yıllıkları şöyle der: "Uygurların ataları Kao-kü'ler Çince yazar, fakat
Hunca da yazarlardı. Klasikleri, Hun dili ile okurlardı". Buna karşın,
daha sonraki dönemlerdeki Çin yıllıklarında, Türklerin yazılarının
bulunmadığına ve Göktürklerin de yazı bilmediklerine dair kayıtlardan
kasıt, onların Çin alfabelerini kullanmamalarıdır. Yoksa aynı Çin
kaynakları, Türklerin Orhun yazısı ile yazdıklarını birçok kez
bildirmektedir. Mesela, yukarıdaki Türklerin yazılarının bulunmadığını
bildiren Çin kaydından 40 yıl önce, yine aynı Çin kaynakları, Kök Türk
yazısından söz etmektedir.

Son yıllarda Orta Asya'da
yapılan keşiflerle, Orhun yazısının Hunlardan daha önce de kullanıldığı
ortaya konulmuştur. Isık Göl yakınlarındaki Esik Kurganı (Altın giysili
adamın mezarı), 1970'de açılmış ve içindeki gümüş bir çanağın üzerinde
Orhun yazısı ile yazılmış satırlara rastlanmıştır. Esik Kurganı, MÖ
5-4. yüzyıldan kalmadır. Ayrıca, Tanrı Dağları'ndaki MÖ 2. yüzyıla ait
Kuray Kurganı'nda da Orhun yazısı ile yazılmış 5 harflik bir metin
vardır. İlerideki kazı ve araştırmalarla birlikte bu örneklerin
çoğalacağı muhakkaktır.


Orhun Yazısı'nın Kökeni


Orhun yazısının nereden çıktığı konusunda çeşitli görüşler ileri
sürülmüştür. Bu yazının kökeni ile ilgili başlıca görüşler şunlardır:
İskandinav run'ları, Arami, İrani, Eski Türk damgaları, Sogd, Pehlevi,
Parth, Grek. Her nedense, araştırmacıların çoğu, Millî Türk Yazısı'na
Sami (Arami) ve İndo-İrani bir köken bulmak için yoğun bir çaba
göstermektedirler. Ancak bu görüşler pek inandırıcı değildir. Nedenleri
de şunlardır:

Öncelikle, Türk-Orhun harfleri
çentme-oyma (runik) nitelik taşırlar ki Türklerin çevresindeki
kavimlerden ne İranlılar, ne Hintliler, ne de Çinliler bu tür harf
kullanmamışlardır. Arami alfabesi ve ondan türeyen yazılar da
(Armazique, Parsi, Pehlevi, Sogd vb) çentme-oyma nitelik taşımazlar.
Karakter bakımından Orhun yazısına en yakın tek alfabe batıdaki eski
Germen runik yazısıdır ki, Orhun-Türk yazısı ile Germen runik yazısı
arasında ne tarihi açıdan, ne de dil açısından bir ilgi yoktur.


Arami alfabesindeki 22 harfe karşılık, Orhun alfabesinde 38 harf
vardır ve Orhun yazısının Arami ya da İrani bir alfabeden
kaynaklandığını öne sürenler, bu alfabelerin daha o çağlarda Türkler
tarafından Türk dilinin fonetiğine göre nasıl düzeltilip
geliştirildiğini açıklayamamaktadırlar. Türk yazısına köken olduğu
iddia edilen Pehlevi ve Aramazique yazıların ilk örnekleri en erken
milat sıralarına indiği halde, Türk yazısının ilk örnekleri çok daha
eskilere, MÖ 5-4. yüzyıllara (Esik ve Kuray kurganları) değin
gitmektedir.

Orhun yazısının kaynağı hakkında ileri
sürülen görüşlerden en doğrusu ve akla yatkın olanı, bu yazının Eski
Türk damgalarından çıktığı görüşüdür. Nitekim Çinliler, Eski Türklerin
değnekler üzerine çentikler çizerek, ok ucuyla balmumu üstüne işaretler
yazarak haberleştiklerini ve resmi belgelerini saptadıklarını
bildirmektedirler.

Orhun yazısının Türk buluşu
olduğunu söyleyenler, bu yazının eski Türk damga ve işaretlerinden
çıktığını kabul ederler. Gerçekten de Orhun yazısındaki harflerden OK
sesini veren harf ok'a, (A)Y sesini veren harf Ay'a, (E)S sesini veren
harf (s) süngüye, (E)B sesini veren harf ev'e (Eski Türkçe'de "eb"),
(A)T - T(A) sesini veren harf dağ'a (Eski Türkçe'de "tag"), (E)L sesini
veren harf el'e, (E)R sesini veren harf de er'e yani adam'a
benzemektedir.


Orhun Yazısı'nın İmlası

Orhun
yazısı, Göktürk Anıtları'ndan önce Yenisey yazıtlarında da
kullanılmıştır. Yenisey yazıtlarında 150'den fazla işaret vardır. Bu
işaretlerin sayısı Göktürk Anıtları'nda 38'e düşürülmüştür (sözcük
ayırma işareti hariç). Yukarıdaki tabloda bir örneğini gördüğünüz Orhun
Alfabesi, 38 harften ve bir sözcük ayırma iminden oluşur. Harflerin
karakteri, genel olarak, kesin ve düz çizgilerden oluşması ve
birbirleriyle bitişmemesidir. Orhun yazısı sağdan sola ve yukarıdan
aşağıya doğru yazılır. Alfabedeki 38 harfin 34'ü ünsüz, 4'ü ünlüdür.
Kimi ünsüzlerin ince ve kalın ünlülülerle ayrı ayrı kullanılan iki türü
vardır. Kimi ünsüzler ise iki sesin birleşmesinden oluşur.


Sözcük başı ve içinde A harfi yazılmaz ama sözcük sonunda muhakkak
belirtilir. Bunun nedeni, ünsüz işaretlerinin çoğunun A ya da E ile
başlayıp yine A ya da E sesi ile biten ses öbeği değerinde olmasıdır.
Örneklerde, ince ünlülerle birlikte kullanılan S harfinin bazen Ş sesi
yerine kullanıldığı görülür. Benzer biçimde Ş harfi de bazen kalın S
sesi için kullanılmıştır. Sözcük başındaki I, İ, O, U, Ö, Ü ünlüleri
her zaman yazılır.